به یقین گل سرسبد پروژه‌های سردار افخمی همان نگین استوانه‌ای چهارراه ولیعصر است که کار مشترک او و لیلا فرهاد محسوب می‌شود.
همسرش لیلا گوشی تلفن را برمی‌دارد و خبر ناگواری را که از شب قبل در فضای مجازی و یکی دو سایت دست به دست می‌چرخد، تأیید می‌کند.
می‌گوید یکشنبه ششم دسامبر ۲۰۲۰ (۱۶ آذر ۹۹) از دنیا رفته است؛ «مشکل حادی نداشتند و حال‌شان خوب بود. البته دیابت داشتند و کلسترول خون‌شان هم بالا بود، ولی تصور می‌کنم دلیل از دنیا رفتن‌شان ایست قلبی باشد.» موقع مرگ ۹۱ سال داشت.
متولد یک آذر ۱۳۰۸ بود. نزد دوستان و نزدیکان، به «سردار» معروف بود. در ایران با عنوان «طراح تئاتر شهر» شناخته می‌شد. نام «امیرعلى سردار افخمى» مترادف بود با بنای استوانه‌ای چهارراه ولیعصر که ۴۸ سال است به عنوان نماد تئاتر ایران شناخته می‌شود. سردار اما بیش از اینها برای معماری ایران کار کرده بود. سال‌ها قبل از آن که در ۲۰۰ کیلومتری جنوب پاریس در Vernou-en-Sologne ساکن شود، پروژه‌های ارزشمند متعددی را در ایران طراحی و اجرا کرده بود.
طی گفت‌وگوهای متعددی که طی یک دهه اخیر با او داشتم، همواره بر استفاده از آجر در ساختمان‌هایش اصرار خاصی داشت.
خود را «دشمن تراورتن» می‌نامید. اولین پروژه‌ای که سردار افخمی با آجر در تهران اجرا کرد، مرکز تحقیقات کار واقع در خیابان ولیعصر بود. او این ساختمان را زمانی طراحی و اجرا کرد که مصالح خوب از دید صاحب‌کاران مرمر و تراورتن و به قول سردار افخمی «از این مزخرفات» بود!
پروژه بعدی او، خانه خودش در گلستان چهارم بود که در حال حاضر در اختیار وزارت امور خارجه است. در این خانه از همان مصالحی استفاده کرد که در ساختمان تئاتر شهر به کار برده بود: آجر و گچ و سرامیک. پروژه دیگری که در شمال تهران اجرا کرد، ساختمانی برای کودکان بی‌سرپرست بود که در آن از آجر، بتن و مقداری کاشی استفاده کرد. یک ساختمان هم در پارک نیاوران ساخته است که سبک بخصوصی مثل شیروانی‌ها دارد.
سردار افخمی در کنار بهروز احمدی، عباس قریب، مسعود قاضی زاهدی، منصور وکیلی و داریوش فیروزلی گروه طراحی ساختمان فعلی مجلس شورای اسلامی را پیش از انقلاب تشکیل دادند. بعد از انقلاب از او خواستند که برای اجرای این ساختمان به تهران بیاید اما قبول نکرد. او همیشه ترس از عواقب بازگشت به ایران را دلیل رد این پیشنهاد و بازنگشتن به تهران می‌دانست: «من کمی قبل از انقلاب برای بار دوم ایران را به مقصد فرانسه ترک کردم.
متأسفانه زمانی که ایران نبودم، به خانه و دفترم برای جست‌وجو رفتند. مشکل تراشیدند برای من. نمی‌دانم چرا این برخوردها با من شد.»
همه اینها دست به دست هم داد تا سردار افخمی در خارج کشور ماندگار شود. طرح او برای ساختمان جدید مجلس در میدان بهارستان نهایتاً با وقفه‌ای طولانی در اوایل دهه ۸۰ شمسی توسط مهندس عبدالرضا زکایی به اجرا درآمد.
اما به یقین گل سرسبد پروژه‌های سردار افخمی همان نگین استوانه‌ای چهارراه ولیعصر است که کار مشترک او و لیلا فرهاد محسوب می‌شود. کلنگ احداث مجموعه تئاتر شهر تهران سال ۱۳۴۶، در محل کافه شهرداری به زمین زده و هفتم بهمن ۱۳۵۱ با یک سالن مدرن آماده بهره‌برداری شد.
ساختمان تئاتر شهر، بنای استوانه‌ای به قطر ۳۴ متر و ارتفاع ۱۵ متر است که نمای خارجی آن تماماً با کاشی فیروزه‌ای پوشیده شده. این ساختمان، رواقی با ستون‌های کشیده دارد و یک قاعده ستاره سه‌پر، گرداگرد آن را فرا گرفته که با تیرهای منحنی، سقف پیش آمده ساختمان را برپا نگه داشته است.
اما اختلاف سردار افخمی با هوشنگ سیحون نکته‌ای بود که همیشه از خلال صحبت‌های او مشهود بود. هر چند هر دو از نام‌آورترین معماران ایرانی دهه ۵۰ و از بنیانگذاران جریان معماری پیشروی ایران هستند. شاید یک دلیل این اختلاف به خاطر اختلاف دیدگاه‌های معمارانه آن دو باشد. سردار افخمی همواره در پروژه‌هایش به دنبال آجر و کاشی رفت و مخالف کاربرد شیشه و تراورتن بود؛ از آن رو که معتقد بود این مصالح مناسب آب و هوا و فضای ایران نیست.
این در حالی است که بسیاری از ساختمان‌های آن زمان تهران که معمارانی چون هوشنگ سیحون، عبدالعزیز فرمانفرما و حیدرعلی غیائی طراحی و اجرا می‌کردند با مصالحی همچون تراورتن و شیشه و آهن اجرا می‌شد. در واقع سردار افخمی را باید معماری زمینه‌گرا دانست.
او بر زمین مداری و پیوند محیط با فضا تأکید دارد و معماری او با درک پیام بستر خود شکل می‌گیرد و در واقع پیامی را که بستر معماری به او انتقال داده به عینیت رسانده و طراحی می‌کند. در نتیجه ساختمان جزیی کوچک از طبیعت پیرامون خواهد بود.
سردار افخمی غیر از طراحی ساختمان مجلس شورای اسلامی، طرح یک مسجد را در دست داشت که قرار بود در تهران اجرا شود که البته این مسجد هیچ گاه ساخته نشد. سردار افخمی با وجود یادگارهای گرانقدرش قبل از انقلاب، در سال‌های بعد از انقلاب چه پروژه‌هایی را خارج از ایران اجرا کرد؟ این سؤالی بود که در یکی از گفت‌وگوهایم از او پرسیدم.
من البته طی سال‌های اقامتم در فرانسه بیشتر پروژه‌های شخصی و خصوصی را برای خودم و دوستانم اجرا کرده‌ام.» یکی از طرح‌های زیبای سردارافخمی که در پاریس به یادگار مانده، طراحی سنگ مزار صادق هدایت در گورستان پرلاشز است. این مزار در ابتدا سنگی معمولی داشت تا زمانی که سردار افخمی خارای سیاه خوش‌تراشی را طراحی و جایگزین سنگ قبلی کرد.
سردار افخمی در ٩١ سالگی درگذشت اما یادمان‌های پربهای او؛ از آن خارای سیاه در پاریس گرفته تا نگین استوانه‌ای تهران و البته سازه هرمی شکل میدان بهارستان برای ما به یادگار خواهند ماند.
لیلا فرهاد معتمد (سردار افخمی) همسر این معمار ظهر روز سه‌شنبه ۱۸ آذر خبر داد که فرزندان‌شان از نیویورک به منظور خاکسپاری پدر در راه پاریس هستند و پیکر این هنرمند بعد از مراسمی جمع و جور در پاریس به خاک سپرده خواهد شد.
منبع: ایران
