نگاهی به موسیقی بختیاری

علیرضا جدیدی؛ منتقد موسیقی: موسیقی یک عنصر فرهنگی است که می توان آن را فارغ از  نژاد و زبان، هنری جهانی دانست. این ویژگی موسیقی را به یکی از مهمترین ابزارهای تعامل بین فرهنگی تبدیل کرده است. موسیقی محلی نواحی مختلف ایران از جمله موسیقی بختیاری بخش مهمی از روایت‌های فرهنگی اقوام مختلف است که ملودی‌های خاص خود را دارند.

ویژگی های موسیقی بختیاری

موسیقی بختیاری با گویش بختیاری که یکی از شاخه های اصیل زبان فارسی است ارتباط تنگاتنگی دارد و اگرچه نمی توان تاریخ دقیقی برای پیدایش آن ذکر کرد، اما تاریخچه آن به دیرباز می رسد.

این گویش در مناطق وسیعی از ایران استفاده می شود به طوری که مردم بختیاری زبان در شش یا هفت استان ایران حضور دارند.

موسیقی بختیاری بازتابی از فرهنگ، تاریخ، آیین ها و جهان بینی بختیاری زبانان بختیاری است که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و بیانگر جنبه های مختلف زندگی این مردم است.

با توجه به اینکه بخش زیادی از مردم بختیاری عشایر هستند، موسیقی بختیاری بسیار تحت تأثیر این ویژگی قرار گرفته است.

در واقع زندگی عشایری با سختی های فراوانی همراه است که در موسیقی بختیاری نمود پیدا کرده و آن را به یکی از دردناک ترین سبک های موسیقی نواحی ایران تبدیل کرده است. به هر حال عشق و همبستگی در موسیقی بختیاری به طور جدی بیان می شود.

یکی از جالب‌ترین ویژگی‌های موسیقی بختیاری، اجرای هماهنگ و جمعی بسیاری از آهنگ‌ها، آهنگ‌ها و ملودی‌های جدید است که نشان می‌دهد همبستگی و اتحاد برای مردم بختیاری چقدر مهم است.

 آلات موسیقی بختیاری‌ها

آلات موسیقی بختیاری‌ها محدود و عمدتا شامل کُرنا،دُهل و ساز است.

کَرنا: کَرنا از قدیمی ترین سازهای جهان است که نامش در اکثر کتیبه های تمدن کهن جهان، به چشم میخورد. این ساز، در متون قدیم با نام های کَرن یا قـَرن، در برهان قاطع، خـَرنا (خر به معنی بزرگ و درشت)، در دوران هخامنشیان، کَرمیل آورده شده است.اطلاق نام کَرنا به این ساز، به دلیل داشتن صدای مهیب و هراسناک آن است که در میدان های کار (جَنگ) مورد استفاده قرار می گرفته است؛ به همین علت است که گاه کَرنا را سازی می دانند که باعث کَر ساختن دشمنان در میدان نبرد می شود!

دُهُل : دُهُل از رایج ترین سازهای کوبه ای موسیقی های محلی فلات ایران است. در شاهنامه فردوسی از کوس که نوعی دُهُل بسیار بزرگ بوده و آنرا به کوهه فیل ها و شترها می گذاشتند به کرات سخن رفته بعنوان مثال::

*چو بندند بر کوهه پیل کوس – هوا گردد از رنگ چون آبنوس

نِی ؛ نای نی، آواز و کلام چوپانان در کلیه جوامع ایلی که اقتصادشان مبنی بر شبانی و دام پروری ست الهام بخش بسیاری از ملودی ها و نغمه های شناخته شده آن جوامع است. در موسیقی بختیاری این تاثیر بخوبی قابل درک است. 

تشکیل و تقسیمات موسیقی بختیاری

بختیاری ها از چهره های موسیقایی خود به نام توشمال یاد می کنند. این کلمه از دو بخش تشکیل شده است: «توش» به معنای قدرت و «مال» به معنای قبیله. و در زبان بختیاری توشمال به معنای بزرگ ایل است و این نام حکایت از جایگاه ویژه موسیقی در ایل بختیاری دارد و نشان می دهد کسانی که در آیین های مختلف این ایل به اجرای موسیقی می پرداختند تا چه اندازه مورد احترام بوده اند.

توشمال ها در انتقال ملودی های قدیمی و ساختن ملودی های جدید بسیار موثر بوده اند.همچنین توشمال‌ها مردمی عاشق پیشه و شاعر مسلک هستند که بیشتر وقت زندگی روزانه خود را صرف ساختن ابیات، لطیفه‌ها، ضرب‌المثل‌ها می‌کنند. آنان در به وجود آوردن آثار و ادبیات عامیانه سرزمین بختیاری سهم بسزایی دارند.

بیشتر توشمال ها شاعر و ترانه سرا بودند و در نواختن سورنا، کرنا، نی و کمانچه مهارت داشتند. البته نمی توان نقش بختیاری ها به ویژه زنان را در سرودن ترانه و سرودن شعر نادیده گرفت.

موسیقی بختیاری نیز مانند موسیقی دیگر نواحی ایران از جهات گوناگون می‌توان به صورت های مختلف تقسیم بندب کرد، اما بخش های اثلی ابن موسیقی عبارتند از موسیقی مجالس شادی و عروسی، موسیقی کار و موسیقی حماسی‌.که همه آنها روایت های عاشقانه متفاوتی هستند.

موسیقی مناسبتی بختیاری

بختیاری ها در مناسبت های مختلف از موسیقی استفاده می کنند. یکی از مهمترین کاربردهای موسیقی بختیاری ها هنگام کار است که به آن «برزگری» می گویند و در هنگام برداشت یا خرمن کوبی شنیده می شود. علاوه بر این، بختیاری ها در حین شبانی و فعالیت های مربوط به آن آهنگ های خاصی اجرا می کنند. زمانی که عشایر به مشک سازی می پردازند از حرکت مشک ریتم خاصی تولید می شود و زنان ایل با همان ریتم آهنگ های بداهه می خوانند یا آهنگ هایی که از گذشته به آنها رسیده است را می خوانند.

هرچند با تغییراتی که به وجود آمده و با مدرن شدن در بسیاری از ابعاد زندگی، موسیقی کار رنگ باخته است، اما رنگ خود را از دست نداده است. موسیقی کار به ویژه در زمان کوچ عشایر به خوبی خود را نشان می دهد و جلوه ای منحصر به فرد ایجاد می کند.

موسیقی مجالس عروسی وشادی

ترانه ها برخی ازآوازها وموسیقی انواع رقص ها مشخص ترین انواع این موسیقی هستند .ترانه ها اغلب توسط همة مردم ومشخصاٌ زنان ودختران توشمال خوانده می شوند .درخواندن این ترانه ها معمولاٌ حاضران خوانندگان راهمراهی می کنند. دوالالی واسونک ها آهای گل المان المان شیرین شیرین و سرو ازجملة این ترانه ها هستند ترانة حنا حنا (نی نای ) نیز ازترانه های نسبتاٌ منسوخ شده ای است که معمولاٌ زنان آن رامی خواندند.

. موسیقی مراسم عزاداری

موسیقی عزاداری یا چمر به دوبخش وابسته به هم تقسیم می شود که شامل گاگر یوخوانی وموسیقی مراسم کتل است .واژه گاگریویا گوگریو به معنای بگو بخوان گریه کن ونیز بساط وجایگاه گریستن است . این مرثیه ها شرح دلاوری ها ورشادت های افراد ازدست رفته است که با آوازی غمناک وعجیب اجرامی شوند

موسیقی حماسی

صرف نظر ازاین که فرهنگ وموسیقی بختیاری درمجموع دارای مضمون حماسی وسلحشورانه است اما گاه این مضمون دربخش هایی ازموسیقی این منطقه جلوة بیش تری دارد.شاهنامه خوانی یکی ازاین نمونه ها است .خواندن شاهنامة فردوسی که گاه درایل به آن جنگ هفت لشکر نیز می گویند. از دیر باز درمنطقه بختیاری مرسوم بوده وگاه بروزن شعر های آن شعرهای جدیدی نیز سروده می شده است .

خوانندگان برجسته موسیقی بختیاری 

آبهمن علاالدین با نام هنری (مسعود بختیاری) خوانند ، ترانه‌سرا و آهنگساز برجسته ترین چهره موسیقی بختیاری است که در طول 35 سال فعالیت هنری، توانست یک زبان مشترک موسیقایی بین تمام بختیاری‌ها ایجاد کند. و شاید همسنگ او در سایر فرهنگ‌های بومی ایران نتوان یافت.

همچنین موسیقی سنتی چهارمحال و بختیاری در سال 1390 در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید.