پشیمانی چه آثاری دارد؟

نهاد توبه در قانون کیفری و تاثیر آن در مجازات، جز مواردی است که در سال 92 وارد قانون مجازات شده است. البته این توبه باید شرایط ویژهای داشته باشد و برای همه جرائم نیز واقع نمی‌شود. در ادامه به نقش توبه در مجازات خواهیم پرداخت.

توبه در دین اسلام به چه معناست؟

توبه در دین اسلام به معنای بازگشت و پشیمانی از گناهان و خطاهای گذشته است. این اصطلاح در قرآن و حدیث‌های پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت علیهم‌السلام به معنای بازگشت صادقانه به خداوند و توبه از گناهان به کار می‌رود. اساس توبه در اسلام شامل چهار شرط است:

• ترک عمل گناه‌آمیز: شخص باید از انجام گناهی که انجام داده است دست بکشد.
• پشیمانی صادقانه: شخص باید از عمق قلبش برای انجام گناهانش ابراز پشیمانی و احساس تاسف کند.
• قصد تصحیح: شخص باید عزم و اراده داشته باشد که از این به بعد از انجام گناه خودداری کند و زندگی اسلامی را پیشه کند.
• امید به آمرزش الهی: شخص باید به آمرزش و رحمت الهی امیدوار باشد و با اعتقاد به اینکه خداوند اگر توبه‌ی صادقانه را ببخشد، گناهان را ببخشد.

توبه در ادیان دیگر

مفهوم توبه یا پشیمانی از گناه در بسیاری از ادیان وجود دارد، اغلب با معانی و جزئیاتی که به عقاید و اصول هر دین خاص مرتبط است. در اینجا تعدادی از ادیان دیگر و مفاهیم مشابه توبه را می‌توان ذکر کرد:

• مسیحیت: در مسیحیت، توبه به معنای پشیمانی از گناهان، اعتراف به آنها و تمایل به تغییر رفتار است. اهمیت اعتقاد به فراموشی گناهان توسط خداوند و دریافت رحمت و بخشش از او نیز در توبه مسیحیت مورد تأکید قرار می‌گیرد.
• یهودیت: در یهودیت، توبه به معنای بازگشت به خدا، پشیمانی از گناهان و انجام اصلاحات و تغییر رفتار است. اهمیت امر توبه در زندگی مذهبی یهودیان نیز بسیار بالاست.
• بودایی: در بوداگرایی، توبه به معنای رهایی از دایره تولد و مرگ است، که این مسئله با رسیدن به نیرومندایی روحی و رهایی از دایره درد و رنج انجام می‌شود. این توبه در بوداگرایی به عنوان نیرویی محوری برای رهایی از دورهای متعدد زندگی (سانسار) مطرح می‌شود.
• هندوئیسم: در هندوئیسم، مفهوم توبه به معنای پاکسازی روحیه و رهایی از گناهان و دستاوردهای بدی است که باعث انزوای روحیه انسان می‌شوند. این توبه به صورت پاکسازی توسط آتش یا آب، اعمال خیر و کارهای مذهبی مانند زیارت مکه و قربانی به دست می‌آید.

پیشینه نقش توبه در مجازات

در دولتهای باستانی ایران و روم، نهادها و سیاست‌های قضایی و اجتماعی بسیار متنوع بودند، اما مفهوم توبه و ارتباط آن با مجازات مجرمان می‌توانست در برخی موارد تاثیرگذار باشد.

در این دو فرهنگ، مفاهیم مذهبی و فرهنگی بسیار مهم بودند و معتقد بودن به خدا و بخشش او می‌توانست در تصمیمات قضایی تأثیر بگذارد.

در ایران باستان، مفاهیم دینی و اعتقادات به دلاوری و بخشش شاهان بسیار مهم بود. برخی از شاهان ایرانی ممکن بود توبه و اعتراف مجرمان را به عنوان نشانه‌ای از توبه‌ صادقانه بپذیرند و مجازات آنها را کاهش داده یا حتی ببخشند. این موضوع به شدت به توان و اعتقادات شخصی شاه و شیوه‌های حکومتی آن وابسته بود.

در امپراتوری روم نیز، ارتباط میان مفاهیم دینی و حکومت بسیار مهم بود. در برخی موارد، افرادی که توبه‌ صادقانه می‌کردند و نشانه‌های واقعی از اصلاح رفتار داشتند، ممکن بود از مجازات‌های سنگین رها شده و بخشیده شوند.

به هر حال، در هر دوره و فرهنگی، رابطه میان توبه و مجازات قانونی بسیار پیچیده بوده است و تصمیمات نهایی معمولاً بر اساس عوامل مختلفی از جمله سیاست‌ها، فرهنگ و شخصیت‌های حاکم در آن دوره گرفته می‌شد.

جرائم حدی و تعزیری در قانون مجازات اسلامی ایران

در قانون مجازات اسلامی، جرایم حدی و تعزیری دو دسته متمایز از جرائم هستند که هر یک دارای ویژگی‌ها و معانی مختلفی هستند:

جرائم حدی

• جرائمی هستند که مجازات‌های معین و شرعی برای آنها در اسلام تعیین شده است.
• معمولاً این جرائم شامل جرائم منافی عنف مثل زنا، محاربه، سرقت، قذف، شراب‌خواری و غیره می‌شوند.
• مجازات برای این جرائم معمولاً در قرآن و سنت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) تعیین شده است و ممکن است شامل مجازات‌هایی نظیر اعدام، یا قطع دست یا پا باشد.
• تصویب و اجرای مجازات‌های حد در اسلام به شرایطی دقیق و واضح وابسته است و نیاز به شواهد معین و شرایط خاص دارد.

جرائم تعزیری

• جرائمی هستند که مجازات‌های آنها در اسلام تعیین نشده است و تابع تشخیص و اعمال قضات و مسئولان قضایی است.
• معمولا این جرائم شامل عمل‌هایی مثل سرقت کوچک، آزار و اذیت مردم، مواد مخدر، تقلب و غیره می‌شوند.
• مجازات‌های این جرائم ممکن است توسط قاضیان و مقامات قضایی براساس شرایط فردی و اجتماعی، مصلحت عمومی و قوانین موجود در جامعه تعیین شود.

در کل، جرایم حدی در قانون مجازات اسلامی به جرائمی اشاره دارند که مجازات آنها به طور مشخص در منابع شرعی تعیین شده است، در حالی که جرائم تعزیری جرائمی هستند که مجازات آنها توسط قضات بر اساس تشخیص شرعی و شرایط جامعه تعیین می‌شود.

نقش توبه در مجازات

در حالی که برخی از جرایم شدید حق الهی، که مجازات‌های بسیار سختی را در پی دارند، ارتکاب می‌شوند، توبه می‌تواند موجب منتفی شدن کلی مجازات گردد. پذیرش این اصل در نظام کیفری اسلامی نشان می‌دهد که سیاست کیفری اسلام به برنامه‌های اصلاحی و تربیتی تأکید دارد.

در صورتی که چنین اصلاحی رقم بخورد، هیچ یک از مجازات‌های اسلامی اعمال نخواهد شد و به عبارت دیگر، همه‌ی مجازات‌های اسلامی به شرطی منوط به توبه قبل از اثبات جرم خواهند بود.

یکی از انتقاداتی که علیه قوانین کیفری مصوب پس از انقلاب مطرح شده، عدم توجه صحیح به این قابلیت فقهی بوده است، به طوری که این مسئله به طور محدود و پراکنده مورد توجه قرار گرفته بود.

در دوران قبل از تصویب قانون مجازات اسلامی در سال 1392، توبه فقط به‌عنوان یک ابزار محدود و پراکنده در برخی از جرایم خاص مورد توجه قرار می‌گرفت. اما با تغییر قانون مجازات اسلامی، توبه به عنوان یکی از عناصر اصلی سقوط مجازات و بخشی از سیستم حقوقی به رسمیت شناخته شد.

این تغییرات به معنای این است که توبه مرتکب در جرایم حدی و تعزیری با یکدیگر تفاوت دارد و در فرآیند اعمال عدالت کیفری نقش مهمی ایفا می‌کند.

فقهای امامیه به‌ عنوان نمایندگان معتبر در حوزه فقه، توبه را قبل از دستگیری و اثبات جرم، و حتی پس از اقرار، موجب سقوط مجازات می‌دانند. با این وجود، اگر جرم با شهادت شهود ثابت شده باشد، توبه بی‌اثر محسوب می‌شود. قانونگذار نیز این دیدگاه را پذیرفته و در تبصره یک ماده 115 قانون مجازات اسلامی، استثنائی کلی در مورد مقررات توبه ایجاد کرده است.

این تبصره به این معناست که مقررات مربوط به توبه، در مورد تکرار کنندگان جرم اعمال نمی‌شود و توبه در قبال آنها تاثیری ندارد. به‌عبارت دیگر، این تبصره به تکرار کنندگان جرم اجازه توبه و سقوط مجازات را نمی‌دهد و مقررات توبه برای آنان اعمال نمی‌شود.

در حوزه جرایم حدی، توبه متهم به طور معمول منجر به سقوط حد می‌شود، مگر در موارد استثنایی. قانونگذار در این زمینه از سختگیری زیادی خودداری کرده است.

بر اساس ماده 114 قانون مجازات اسلامی: «در صورتی که متهم قبل از اثبات جرم، توبه کند و اصلاح و ندامت او برای قاضی محرز گردد، حد از او ساقط می‌شود، به جز در موارد قذف و محاربه. همچنین، در صورت اقرار متهم پس از اثبات جرم، دادگاه می‌تواند با درخواست از رئیس قوه قضاییه، عفو مجرم را صادر کند.»

در مواد 115 قانون مجازات اسلامی، توبه متهم در جرایم تعزیری درجه شش تا هشت، بدون توجه به ماهیت جرم، باعث سقوط مجازات و معافیت از مجازات می‌شود. از طرف دیگر، در تعزیرات درجه یک تا پنج، توبه می‌تواند به عنوان یک عامل تخفیف‌دهنده مجازات در نظر گرفته شود.

هر چند، در قوانین تعزیرات سال 75، توبه متهم در جرایم مرتبط با امنیت و قلب سکه، حتی در صورت درجه کیفری، منجر به سقوط مجازات می‌شود.

توبه در تعزیراتی که از جمله تعزیرات منصوص شرعی، قصاص، دیه، حد قذف، و محاربه در شرایط خاص می‌باشند، پذیرفته نمی‌شود. بنابراین، در این موارد، توبه متهم بی‌تأثیر است، به ویژه در مواردی مانند قصاص و دیه که توبه متهم هیچ اثری ندارد.

ضمنا، مقررات مربوط به توبه متهم در مواد 114 و 115 قانون مجازات اسلامی، فقط در مرحله دادگاه قابل اجراست، به این معنا که دادسرا تنها می‌تواند ادله مربوط به توبه را به دادگاه کیفری اعلام کند، و خود نمی‌تواند این مقررات را اجرا کند.

تأثیر توبه در جرم سرقت حدی

سرقت حدی، یکی از انواع سرقت بوده که با شرایط چهارده گانه اثبات می‌شود. چنانچه یکی از این شرایط وجود نداشته باشد، نمی‌توان فرد را به مجازات ذکر شده در قانون متهم کرد. مجازات سرقت حدی نیز با توجه به تکرار جرم، متفاوت است.

قانونگذار در ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی تعیین کرده که توبه سارق قبل از اثبات جرم، موجب ساقط شدن حد خواهد شد. و در بند "پ" ماده ۲۷۸ این قانون، مجازات سرقت حدی به حبس ابد در مرتبه سوم تعیین شده است که در صورت توبه متهم در حین اجرای مجازات، امکان تغییر مجازات یا عفو وجود دارد.

تأثیر توبه در محاربه

توبه در مورد محاربه تنها زمانی که قبل از دستگیری یا تسلط بر متهم صورت بگیرد، می‌تواند منجر به سقوط حد گردد. بر اساس تبصره یک ماده 114، «توبه محارب پیش از دستگیری یا تسلط، منجر به سقوط حد می‌شود.» اگرچه در صورت اثبات جرم محاربه با اقرار، دادگاه می‌تواند عفو متهم را از سوی رئیس قوه قضائیه درخواست کند.

تاثیر توبه در زنا و لواط

تأثیر توبه در زنا و لواط به عنف و اکراه یا اغفال ناشی از زور و فریب، دارای پیامدهای خاصی است. در صورتی که فرد متهم به این جرم‌ها توبه کند، مجازات حدی او ساقط می‌شود، اما توبه در این موارد، به تنهایی، منجر به کامل مسقط شدن مجازات نمی‌شود. به‌عبارت دیگر، متهم در این صورت ممکن است به مجازات حبس یا شلاق درجه شش یا هر دو محکوم شود.

بعضی از نویسندگان معتقدند که تحمیل چنین مجازاتی به فردی که توبه کرده است، از منظر شرعی معتبر نیست. این بدین معناست که چنین تعزیری به‌عنوان تعزیرات شرعی شناخته نمی‌شود و به‌جای آن، یک اقدام دولتی است که بر اساس اراده شرعی به منظور حفظ منافع عمومی و بر پایه مصلحت، برای متهم تحمیل می‌شود.

تاثیر توبه بر دیه، قصاص و حد قذف

تأثیر توبه بر مواردی از جمله دیه، قصاص، و حد قذف، که همگی جرایمی از نوع حقوق انسانی محسوب می‌شوند، بسیار محدود است. توبه، علی‌رغم اثرگذاری در بسیاری از جرایم متعدد حد و تعزیری، در این موارد خاص تأثیری ندارد. زیرا موارد مذکور جرایمی از نوع حقوق انسانی هستند و در این جرایم، توبه تأثیری ندارد.

تاثیر توبه در تعزیرات منصوص شرعی

تأثیر توبه در تعزیرات منصوص شرعی به‌ وضوح در نگاه قانونگذار توجهی ندارد. در تبصره 2 ماده 115، توبه در این نوع تعزیرات رد شده است. اگرچه برخی حقوقدانان توبه را صرفا موجب تخفیف مجازات می‌دانند، اما برخی دیگر معتقدند که تعزیرات منصوص شرعی از زیر مجموعه تعزیرات خارج شده‌اند، بنابراین نقش توبه در این تعزیرات معین نمی‌شود و این تعزیرات تابع ماده 114 قانون مجازات اسلامی هستند.

به هر حال، مشخص است که قانونگذار در تعزیرات منصوص شرعی تأثیر توبه را رد کرده و این موضوع در کنار پذیرش توبه در جرایم حدی و تعزیری دیگر، موجب یک دیدگاه متفاوت در این زمینه شده است.

تأثیر توبه در شرب خمر

شرب خمر به طور قاطع توسط شریعت اسلامی به عنوان یکی از گناهان بزرگ محسوب می‌شود که همه مسلمانان در قبال آن اتفاق نظر دارند. این حرام بودن براساس آیات قرآن و حدیث‌های نبوی تایید شده است.

فقیهان مختلف در مورد توبه از این جرم دیدگاه‌های متفاوتی دارند. ابن قدامه، به عنوان یکی از فقیهان مذهب حنبلی، شرب خمر را از جرایم حق اللهی معرفی کرده و شرط ضروری برای توبه از آن را پشیمانی و اراده محکم برای ترک آن می‌داند.

او معتقد است که اگر شخص به جرم شرب خمر آگاه نبوده و یا اقدام وی به شرب خمر علنی نشده باشد، نیازی به اقرار از او نیست و بهتر است که جرم خود را پنهان کند و آن را آشکار نسازد و فقط توبه خود را به خدا اعلام کند.

به تفسیر برخی از فقهای امامی، اگر فرد قبل از اینکه از جای خود برخیزد، توبه کند، حد از او ساقط می‌شود. اما اگر پس از اقرار و یا قیام بینه توبه کند، حد ساقط نمی‌شود. با این حال، برخی از مشاهیر علمای شیعه معتقدند که امام در پذیرش توبه پس از اقرار، مختار است.

طبق ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی، اگر شخص قبل از اثبات جرم توبه کند، حد از او ساقط می‌شود.

تأثیر توبه در حد سب النبی

در اسلام، سب النبی به عنوان یک جرم بسیار سنگین و واجب القتل تلقی می‌شود. این جنایت شخصیت حضرت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) را هدف قرار داده و توبه فرد مرتکب از این عمل، حداقل اثری بر مسائل حد و تعزیری نخواهد داشت.

در دیدگاه فقهای عامه، قتل ساب النبی به عنوان یک وظیفه دینی محسوب می‌شود و توبه مرتکب از این عمل مجازات حد را لغو نخواهد کرد. همچنین، فقهای امامیه نیز به همین نتیجه می‌رسند و اعتقاد دارند که قتل ساب النبی بر هر فردی، بدون اجازه امام و حاکم، واجب است.

با این حال، طبق ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی، اگر فرد قبل از اثبات جرم، توبه کند، حداقل مجازات حد بر وی بخشیده خواهد شد.

تأثیر توبه در جرم ارتداد

درباره مسئله توبه مرتد، فقها دیدگاه‌های مختلفی دارند. ابوحنیفه بر این باور است که واجب نیست که مرتد توبه کند، اما اگر بخواهد، حداکثر سه روز فرصت دارد تا توبه کند.

اما مالکیه و شافعیه معتقدند که توبه تا سه روز جایز است و این دیدگاه را به احادیث پیامبر اسلام که به ام‌رومان فرصت توبه داده‌اند، برمی‌گردانند.

نظر ابوحنیفه این است که اگر مرتد مسلمان شود، حقوق الهی از او ساقط می‌شود اما باید حقوق انسانی را ادا کند. اما شافعی معتقد است که اگر مرتد مسلمان شود، باید تمامی حقوق را ادا کند.

فقهای امامیه مرتدها را به دو دسته فطری و ملی تقسیم می‌کنند. مرتد فطری کسی است که با اسلام به دنیا آمده و توبه او قابل قبول نیست.

اما مرتد ملی کسی است که ابتدا به اسلام روی آورده و سپس مرتد شده و توبه او قابل قبول است، بنابراین قتل او واجب نیست و ابتدا از او خواسته می‌شود که توبه کند یا مجازات را بپذیرد.

تاثیر توبه قبل و بعد از رای قطعی

توجه به اصلاح و تربیت مرتکبان جرایم یکی از اهداف اصلی قوانین جزایی در سراسر جهان است. قانون‌گذاران، با تعیین مجازات‌ها، سعی دارند تا افرادی که خلاف قوانین عمل می‌کنند، به جامعه سازگارتر شوند و رفتاری منطبق با انتظارات اجتماعی از خود نشان دهند. در این راستا، توبه به عنوان یک ابزار موثر در اصلاح رفتار مرتکبان در نظر گرفته می‌شود.

قوانین جزایی، با توجه به اصول انصاف و عدالت، می‌پذیرند که مرتکبانی که پس از ارتکاب جرم پشیمان می‌شوند و ندامت خود را به روشنی نشان می‌دهند، مجازات کمتری را تحمل کنند. این امر نه تنها به اهداف تربیتی و اصلاحی اجتماع کمک می‌کند بلکه به ایجاد اعتماد میان مردم و سازمان‌های قضایی نیز کمک می‌کند.

با این حال باید توجه داشت که توبه یک امر اختیاری است و دادگاه‌ها نمی‌توانند مجرم را مجبور به توبه کرده تا جرائمشان بخشیده شود. به همین جهت توبه قبل و بعد از صدور رای جایگاه متفاوتی در سقوط مجازات دارد.

اگر مجرم قبل از صدور رای قطعی و قبل از اثبات جرم توبه کرده و توبه او نیز برای قاضی محرز شود، مجازات او ساقط خواهد شد. اما این مورد شامل جرایم تعزیری درجه 6، 7 و 8 می‌شود. اما اگر بعد از قطعی شدن رای ابراز ندامت و پشیمانی کند، احتمالا پذیرفته نخواهد شد. این مورد جزئیاتی دارد که بهتر است به کمک مشاوره حقوقی بررسی شود.

احراز توبه توسط قاضی

سقوط مجازات برای فرد تائب یا همان شخصی که از گناه باز می‌گردد، به وجود آوردن شرایطی از قبیل ندامت و پشیمانی قلبی وی در ارتکاب جرم وابسته است. بنابراین، علی‌رغم اینکه توبه می‌تواند باعث لغو مجازات گردد، قاضی می‌تواند در برخی موارد به صدور حکم اقدام تامینی بپردازد.

در هر صورت، سقوط مجازات برای توبه‌کننده وابسته به احراز شرایطی مانند ندامت و پشیمانی قلبی در ارتکاب جرم است. همچنین، اصلاح مجرم و اطمینان از عدم ارتکاب جرم توسط او نیز باید مورد بررسی قرار گیرد. در این زمینه معمولا وکیل فرد توصیه‌هایی به او می‌کند.

در این فرآیند، دانش و دقت قاضی بسیار مهم است و می‌تواند در تشخیص و احراز ندامت و اصلاح فرد موثر باشد. قانونگذار نیز در ماده ۱۱۷ قانون مجازات اسلامی به وضوح بیان کرده است که در صورت ثابت شدن تظاهر به توبه توسط متهم، مجازات‌ها و تخفیفات مربوطه لغو شده و مجازات اجرا می‌شود.

به عبارت دیگر، قانونگذار با این تدابیر، از سوءاستفاده از مفهوم بخشش و رافت اسلامی جلوگیری می‌کند.

پیامد تظاهر به توبه چیست؟

لازم به ذکر است که مطابق اخبار حقوقی و قضایی اخیر از روند دادگاه‌های کیفری اگر ثابت شود که فرد متهم به جرم، تنها به منظور فرار از مجازات، تظاهر به توبه کرده و در واقع اصلاحی در خود ایجاد نکرده است، مجازات او به شدت افزایش می‌یابد و در بعضی موارد حتی به حداکثر مجازات ممکن محکوم می‌شود.

به عنوان مثال، فرض کنید یک فرد برای جرمی محکوم به حبس بین 3 تا 5 سال شده باشد و او با تظاهر به توبه از مجازات جلوگیری کرده باشد.

اگر حتی بعد از مدتی ثابت شود که توبه او فقط به شکل ظاهری بوده و واقعا او از گناه و جرم خود دست برنداشته است، قاضی موظف است بین حداکثر و حداقل مجازات مجرم، حداقل مجازات را انتخاب کند.

بنابراین، در این موارد، قاضی ملزم به صدور حکم حداقل مجازات، یعنی سه سال حبس است و در صورت تمایل به صدور حکمی با مدت زمان بیشتر از حداقل، باید دلیل موجهی ارائه دهد؛ زیرا صدور حکم بدون توجیه معقول قابل قبول نیست.