وقت صبح– عطیه قره داغی؛ اگر تاریخ ایران را ورق بزنیم متوجه خواهیم شد هرساله جشن‌ها و آداب و رسوم سنتی بسیاری در گوشه و کنار ایران برگزار می‌شوند. یکی از محبوب‌ترین این جشن‌ها، جشن تیرگان است که هر سال ایرانیان به ویژه توسط زردتشتیان و ارامنه، در 13 تیرماه برگزار می‌شود.
روایت شده که در چنین روزی آرش کمانگیر بر فراز قله دماوند رفته و تیر معروفش را برای تعیین مرز ایران و توران پرتاب کرده است. امروزه در ایران در چندین شهر از کشورمان این جشن برگزار می‌شود؛ بنابراین اگر می‌خواهید راجع به این رویداد تاریخی و تاریخچه و آداب و رسوم آن بدانید، در ادامه همراه ما باشید.
تاریخچه جشن تیرگان
در مورد تاریخچه این جشن مستندات و روایت‌های مختلفی وجود دارد که در ادامه قصد داریم راجع به آن‌ها صحبت کنیم:
یکی از اولین روایت‌های مربوط به این جشن، مربوط به ابوریحان بیرونی دانشمند ایرانی اسلامی است؛ ایشان در کتاب خود به نام آثار الباقیه از جشن تیرگان به عنوان روز بزرگداشت نویسندگان دوره باستان یاد کرده است.
با این حال امروزه در تقویم ایرانی، روزی را به عنوان روز قلم 1403 در تیرماه به منظور بزرگداشت نویسندگان تعیین کرده‌اند.
همچنین در روایات دیگر از ایشان نقل شده که تیرگان روزی است که شاه ایران یعنی کیخسرو، بعد از شست‌وشوی خود در چشمه ناپدید شده است.
برخی از راویان تاریخ معتقدند که در این روز آرش کمانگیر، تیر معروف خود را از بالای کوه دماوند پرتاب کرده و تیر پس از عبور از کوه‌ها و دشت‌ها، بر تنه‌ی درخت گردویی در کنار رودخانه جیحون فرود آمده است. در آن برهه‌ی تاریخی، آن قسمت را مرز ایران و توران معرفی کرده و هر سال به یاد این رویداد، روز 13 تیر را جشن می‌گیرند.
همچنین روایات دیگری مبنی بر اینکه جشن تیرگان مربوط به فرشته باران یا تیشتر است، نقل شده. تیشتر فرشته باران است که در 10 روز اول ماه در شکل جوانی 15 ساله، در 10 روز دوم به شکل یک گاو نر و در 10 روز سوم به شکل اسب در می‌آید.
آداب و رسوم جشن تیرگان
در ایران باستان، ایرانیان هر ماه از سال، جشن مخصوص به خود را داشته که برخی از آن‌ها عبارتند از: جشن خردادگان، جشن فروردینگان، جشن میانه‌ی بهار و … . اما امروزه برگزاری جشن تیرگان در بعضی از شهرهای کشور مخصوصا در میان زرتشتیان رواج دارد.
این جشن تابستانی زیبا مانند سایر جشن‌هایی که در بالا اشاره کردیم، آداب و رسوم زیبایی دارد که در ادامه قصد داریم برخی از آن‌ها را بازگو کنیم:
پاشیدن آب بر یکدیگر: یکی از آداب و رسوم‌های این جشن، پاشیدن آب بر یکدیگر برای از بین بردن گرمای هوای تیر ماه است. از آنجایی که در این جشن، آب از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ بنابراین این بزرگداشت همواره کنار رودخانه یا چشمه برگزار می‌شده است.
اطعام از مواد غذایی: از آنجایی که در گذشته مردم کمبود خوراک و طعام داشتند، در جشن تیرگان به یاد گذشتگان، گندم پخته شده را از قبل آماده کرده و در این جشن سرو می‌کنند.
دستبند تیر و باد: شیوه اجرایی این سنت به این شکل است که در ابتدای مراسم هرکس آرزویی داشته باشد؛ دستبندی بافته شده از هفت رنگ پارچه را بر دست خود می‌بندد و پس از نه روز آن دستبند را به دست باد سپرده تا آرزوی آن را با خود ببرد. از این رو به این دستبند، تیر و باد گفته می‌شود.
از دیگر مراسمات این جشن، به گرفتن فال کوزه می‌توان اشاره کرد.
جشن تیرگان در چه شهرهایی برگزار می‌شود؟
همانطور که قبلا اشاره کردیم، جشن تیرگان در روز 13 تیر ماه برگزار می‌شود ولی در برخی شهرها ممکن است این رویداد تاریخی را در تاریخ‌های دیگری برگزار کنند. در ادامه با جشن تیرگان در استانهای مختلف آشنا خواهیم شد:
استان گیلان: در گیلان این جشن در فهرست میراث معنوی کشور به نام «تیرماه سینزه» به ثبت رسیده است.
استان مرکزی: اولین جشن تیرگان در ایران، در استان مرکزی در دی ماه سال 1389 در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شده است.
استان مازندران: در مازندران این جشن به نام «تیر ماه سیزده شو» مشهور است و در شب 13 آبان برگزار می‌شود.
سنگسر: اهالی سنگسر برای این جشن نوعی شیرینی به نام «سیزده تامو» می‌پزند و به آن «تیر موای سیزده» می‌گویند. سنگسری‌ها این جشن را در تاریخ 22 آبان برگزار می‌کنند.
اصفهان: هموطنان ارامنه در اصفهان، در تاریخ 13 ژانویه به تقویم میلادی، جشنی با یاد جشن تیرگان برگزار می‌کنند.
در آخر جشن تیرگان و سایر جشن‌ها و اعیاد باستانی، بهانه‌ای است تا ما بیش‌تر با فرهنگ غنی ایرانی آشنا شده و برای اعتلای آن و انتقال این فرهنگ غنی به آیندگان، تلاش کنیم.
